Te Whāinga
Paearu Paetae
Kōrero Āpiti 1
Ka whakapuaki whakaaro e pā ana ki tētahi horopaki e ora nei te reo, mā te:
- whakamahi i te reo hei whakapuaki i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro e pā ana ki te horopaki
- whakahāngai ki ngā tūāhuatanga, ki ngā wheako rānei o mua, o nāianei hoki.
- whakawhiti whakaaro kia mārama tonu ahakoa ngā hapa.
Ka whakapuaki whakaaro, i runga i te māia, e pā ana ki tētahi horopaki e ora nei te reo, mā te:
- whakamahi i ngā āhuatanga huhua o te reo
- whakawhanake i ētahi āhuatanga o ngā pārongo, o ngā ariā me ngā whakaaro kua whakapuakina
- whakawhiti whakaaro, ā, kāore e nui ana te whakapōreareahia e te hapa.
Ka whakapuaki whakaaro, i runga i te autaia, e pā ana ki tētahi horopaki e ora nei te reo, mā te:
- whakamahi i ngā āhuatanga huhua o te reo, kia angitu
- tūhono i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro
- whakawhiti whakaaro, ā, kāore e whakapōreareahia ana e te hapa.
Kōrero Āpiti 2
Ko te reo, ko ngā kupu, ko ngā whakatakotoranga o te reo me ngā nuka reo e āhei ai te whakapuaki i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro e pā ana ki ngā tūāhuatanga, me ngā wheako e hāngai ana ki te ākonga me t/ōna ahurea, tuakiri anō hoki.
Ko te whakamahi i te huhua o te reo, ko te whakaatu i ngā āhuatanga maha o te reo.
Hei tauira:
- ko te whānui o ngā kupu
- ko ngā nuka reo me ngā whakatakotoranga rerekē
- ko ngā āheinga reo rerekē e hāngai ana ki te horopaki (hei tauira, ko te whakamārama ngāwari, ko te whakaraupapa i ngā tūāhuatanga, ko te whakaatu i te take).
Ko te whakamahi i te huhua o te reo, kia angitu, ko te auau o te whakatauira i te kounga o te reo e hāngai ana ki te taumata me te horopaki kua kōwhiria.
Hei tauira:
- ko te tika o te reo mō te nuinga o ngā mahi
- ko te pai me te huhua o ngā kupu me ngā whakatakotoranga kua āta kōwhiria.
- ko te kōwhiri tika i ngā nuka reo i ngā wā e tika ana, ā, e hāngai pū ana ki te horopaki, e whakaū ana hoki i te tikanga o ngā kōrero.
Kōrero Āpiti 3
Ko ngā nuka reo, e hāngai ana ki ngā wāhanga, ki ngā āhuatanga rānei o te reo Māori, ina koa ki te reo me te horopaki o te whakawhitiwhiti whakaaro.
Hei tauira:
- ko te kīwaha
- ko te pepeha, ko te whakataukī.
Kōrero Āpiti 4
Ko te tūhono i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro, ko te:
- kōtuitui i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro i roto i ngā take kua whakapuakina mō te roanga o te mahi, kia whaihua
- whakaatu i te rere arotau, i te hāngai o te raupapatanga rānei, i te momo horopaki kua kōwhiria.
Kōrero Āpiti 5
Ko te ora o te reo ko ngā tūāhuatanga, ko ngā wheako rānei nō roto mai i te horopaki ahurea Māori e hāngai ana ki te ora o te reo me te whakarauora i te reo.
Ko ētahi tauira o te ora o te reo ko:
- Te Petihana Reo Māori me ngā mahi whakarauora i te reo
- te whai wāhi atu ki te kapa haka
- he tangata e kaha ana ki te whakaora i te reo Māori
- Te Wiki o te Reo Māori.
Kōrero Āpiti 6
Ko ngā hapa, koia ko ngā pakewa e whai pānga ana ki te whakawhitinga pai o te kōrero, ki te mārama rānei o te kōrero.
Hei tauira, ko:
- te kōwhiringa o ngā kupu
- ngā whakatakotoranga
- te whakahua, te tātaki kupu rānei.
Kōrero Āpiti Whānui
I tōna tikanga he aromatawai tēnei paerewa paetae hei whakamātau i ngā ākonga e ako tonu nei i te reo Māori. Ko te taumata e whakaahuatia ana he mea mahi mā te hunga kātahi anō ka kuhu ki te ako ōkawa nei i te reo i te Tau 9 me te Tau 10 o te kura tuarua.
I ahu mai tēnei paerewa paetae i The New Zealand Curriculum (NZC), Te Pou Taki Kōrero, Te Tāhuhu o te Mātauranga, 2007, me ngā whāinga i te Taumata 6 o Te Aho Arataki Marau mō te Ako i Te Reo Māori - Kura Auraki.
Tikanga Aromatawai
Ngā herenga e motuhake ana ki te Paerewa
Kāore e whakaaetia ana kia tukuna anō ngā taunakitanga mō tēnei Paerewa Paetae ki 92092 (1.1) Te kōrerorero i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro.
Me kotahi te tūmahi ka tukuna. Ka āhei ki te tuku i ngā mahi i te reo Māori ā-tuhi, i te reo Māori ā-waha, i ngā mea e rua rānei. Ki te kōwhiria ngā mea e rua, me haere ngātahi ngā kai o te reo ā-waha me te reo ā-tuhi, ā, me kaua ngā ākonga e pānui anake i ngā kōrero kua tuhia.
E pai ana kia kotahi, kia neke atu rānei ngā tāngata i ngā taunakitanga ka tukuna, engari ka aromatawaitia te ākonga i tōna kotahi. Ki te whāia te huarahi o te mahi tahi ki te kohikohi taunakitanga, me mātua whakarite ngā kaiwhakawā kia eke i ia ākonga ngā herenga o te Paerewa nei me tōna kotahi.
E whāiti ana te whai wāhi atu a te kaiwhakawā i te wā e rere ana te aromatawai ki te whakahoki kōrero e pā ana ki ngā tukanga anake o ngā mahi, hei tauira, ki te whakatakoto, ki te hoahoa, ki te oro, ki te ataata, me te kounga o te ata. Me kaua ngā kaiwhakawā e whakahoki kōrero ā-waha, ā-tuhi rānei, e pā ana ki te reo o te ākonga.
Me mātua whakawā anake ngā kaiwhakawā i te kounga o te reo o ngā ākonga.
Kāore ngā ākonga e āhei ki te:
- tārua i ngā rerenga katoa, i ngā tīpakonga rānei i tētahi mātāpuna, me te kore i mirimiria nuitia
- whakamahi i tētahi rauemi reo ā-matihiko (hei tauira, ngā pūmanawa whakamāori) atu i ngā papakupu
- tuku i tētahi ki te tautohu i ngā hapa, ki te takatā, ki te whakatika rānei i ā rātou mahi i mua i tā rātou tuku kia aromatawaitia.
Te wewete i ngā paerewa
Te whāinga o te Paerewa
Ko tā te Paerewa Paetae nei he aromatawai i ngā pūkenga o ngā ākonga ki te kōrero i te reo Māori e hāngai ana ki ngā horopaki o te ora o te reo. Me whakapuaki e ngā ākonga ngā pārongo, ngā huatau me ngā whakaaro i te whakatakotoranga ka kōwhiria e rātou, ka mutu, e ākitia ana tā rātou tūhura i ngā momo huarahi whakawhiti kōrero rerekē e whai whakaaro ana ki te horopaki, ki te pūtake, ki te minenga hoki o ā rātau mahi. E hāngai ana tēnei huarahi aromatawai kauawhi, pīngore hoki, ki te āhua o te whakawhitinga kōrero a te tangata i te ao motuhenga.
Mā te mātua aro a ngā ākonga ki ngā horopaki o te ora o te reo hei whakaputa i ngā whakawhitinga kōrero, ka aro rātou ki te toitūtanga o te reo mō āpōpō, tae atu ki ngā momo mahi me mātua oti me ngā wheako me mātua rongo, e ora tonu ai te reo mō ngā reanga e piki mai ana.
Ka ahu mai tēnei Paerewa Paetae i ngā Akoranga Tāpua e whai nei:
- tūhura i te reo Māori e rite tonu nei te whakamahia ki te whakapuaki i ngā kōrero whaiaro, i ngā huatau me ngā whakaaro i ngā horopaki o ia rā
- whakawhanake i ngā pūkenga kōrero me ngā rautaki hei whakaatu, hei whakawhitiwhiti hoki i ngā pārongo māmā, i ngā huatau, me ngā whakaaro i ngā pūāhua whānui e taea ana te matapae
- whakawhanake i tētahi tūāpapa mōhio ki te whakamahi i ngā wāhanga waihanga rerenga matua, i ngā tauira me ngā āhuatanga o te reo
- whai wāhi ki ngā mahi e whakamahi ana, e whakatairanga ana, e whakanui hoki ana i te reo Māori
- ako e pā ana ki ngā kaupapa nui o te wāhipa me te wātū e whai pānga ana ki te ora o te reo
Ka tautokona e tēnei Paerewa Paetae te whakawhanake a te ākonga i tōna matatau ki te reo, ā, e whakaata ana i te whakaaro me whakamahi ngā pūkenga e tipu tonu ana, tēnā i te whakaatu i te korenga o ngā takarepa, i a koe e ako ana i te reo.
Te whakaemi taunakitanga
Me whakaako ngā ākonga, ā, me nui tā rātou whakaharatau ki te tuhi me te kōrero i te reo Māori i ā rātou e whakatata haere ana ki te aromatawai mō tēnei Paerewa. Ka kōwhiri ngā ākonga i te momo whakatakotoranga hei whakaatu i ō rātou akoranga. Ka āhei tā rātou tuku i ā rātou māhi mā te reo Māori ā-waha, mā te reo Māori ā-tuhi, mā ngā mea e rua rānei. I ngā taumata teitei ake o te paetae, ka whakaaturia e ngā ākonga te āhei ki te whakamahi whānui me te whakatakoto i te reo hei whakarākei i ngā whakawhitinga kōrero.
Ki te kōwhiriria te reo ā-waha, ka āhei ngā ākonga ki te tuhi i ngā tuhinga hukihuki hei whakarite i a rātou mō te aromatawai. Kāore te tuhinga hukihuki e aromatawaitia.
Ki te kōwhiria tahi te reo ā-waha me te reo ā-tuhi, me haere ngātahi ngā kai o te reo ā-waha me te reo ā-tuhi.
Me whai ngā kaiwhakawā i ngā Tikanga Aromatawai mō te whakaemi taunakitanga.
Ngā Paearu o Te Reo Matatini me te Mātau Pāngarau
Kua whakaaetia tēnei Paerewa Paetae mō Te Reo Matatini i te tau 2024 me te tau 2025.
Ngā kōrero katoa mō ngā pae ngātahi mō te tau 2024, me te tau 2025: Standards approved for NCEA co-requisite for 2024 and 2025.
Te whāinga o te Paerewa
Ko tā te Paerewa Paetae nei he aromatawai i ngā pūkenga o ngā ākonga ki te kōrero i te reo Māori e hāngai ana ki ngā horopaki o te ora o te reo. Me whakapuaki e ngā ākonga ngā pārongo, ngā huatau me ngā whakaaro i te whakatakotoranga ka kōwhiria e rātou, ka mutu, e ākitia ana tā rātou tūhura i ngā momo huarahi whakawhiti kōrero rerekē e whai whakaaro ana ki te horopaki, ki te pūtake, ki te minenga hoki o ā rātau mahi. E hāngai ana tēnei huarahi aromatawai kauawhi, pīngore hoki, ki te āhua o te whakawhitinga kōrero a te tangata i te ao motuhenga.
Mā te mātua aro a ngā ākonga ki ngā horopaki o te ora o te reo hei whakaputa i ngā whakawhitinga kōrero, ka aro rātou ki te toitūtanga o te reo mō āpōpō, tae atu ki ngā momo mahi me mātua oti me ngā wheako me mātua rongo, e ora tonu ai te reo mō ngā reanga e piki mai ana.
Ka ahu mai tēnei Paerewa Paetae i ngā Akoranga Tāpua e whai nei:
- tūhura i te reo Māori e rite tonu nei te whakamahia ki te whakapuaki i ngā kōrero whaiaro, i ngā huatau me ngā whakaaro i ngā horopaki o ia rā
- whakawhanake i ngā pūkenga kōrero me ngā rautaki hei whakaatu, hei whakawhitiwhiti hoki i ngā pārongo māmā, i ngā huatau, me ngā whakaaro i ngā pūāhua whānui e taea ana te matapae
- whakawhanake i tētahi tūāpapa mōhio ki te whakamahi i ngā wāhanga waihanga rerenga matua, i ngā tauira me ngā āhuatanga o te reo
- whai wāhi ki ngā mahi e whakamahi ana, e whakatairanga ana, e whakanui hoki ana i te reo Māori
- ako e pā ana ki ngā kaupapa nui o te wāhipa me te wātū e whai pānga ana ki te ora o te reo
Ka tautokona e tēnei Paerewa Paetae te whakawhanake a te ākonga i tōna matatau ki te reo, ā, e whakaata ana i te whakaaro me whakamahi ngā pūkenga e tipu tonu ana, tēnā i te whakaatu i te korenga o ngā takarepa, i a koe e ako ana i te reo.
Te whakaemi taunakitanga
Me whakaako ngā ākonga, ā, me nui tā rātou whakaharatau ki te tuhi me te kōrero i te reo Māori i ā rātou e whakatata haere ana ki te aromatawai mō tēnei Paerewa. Ka kōwhiri ngā ākonga i te momo whakatakotoranga hei whakaatu i ō rātou akoranga. Ka āhei tā rātou tuku i ā rātou māhi mā te reo Māori ā-waha, mā te reo Māori ā-tuhi, mā ngā mea e rua rānei. I ngā taumata teitei ake o te paetae, ka whakaaturia e ngā ākonga te āhei ki te whakamahi whānui me te whakatakoto i te reo hei whakarākei i ngā whakawhitinga kōrero.
Ki te kōwhiriria te reo ā-waha, ka āhei ngā ākonga ki te tuhi i ngā tuhinga hukihuki hei whakarite i a rātou mō te aromatawai. Kāore te tuhinga hukihuki e aromatawaitia.
Ki te kōwhiria tahi te reo ā-waha me te reo ā-tuhi, me haere ngātahi ngā kai o te reo ā-waha me te reo ā-tuhi.
Me whai ngā kaiwhakawā i ngā Tikanga Aromatawai mō te whakaemi taunakitanga.
Ngā Paearu o Te Reo Matatini me te Mātau Pāngarau
Kua whakaaetia tēnei Paerewa Paetae mō Te Reo Matatini i te tau 2024 me te tau 2025.
Ngā kōrero katoa mō ngā pae ngātahi mō te tau 2024, me te tau 2025: Standards approved for NCEA co-requisite for 2024 and 2025.